پیشگیری و درمان اعتیاد

دفتر پیشگیری و درمان اعتیاد معاونت توسعه پیشگیری عهده دار طراحی و نظارت بر برنامه ها و فعالیت های مرتبط با پیشگیری، درمان و کاهش آسیب اعتیاد می باشد و در این راستا  خدماتی را در قالب فعالیت های متعدد به گروه های مخاطب ارائه می نماید که به صورت اجمالی به آنها اشاره می شود:

الف) پیشگیری از اعتیاد شامل فعالیت هایی به شرح زیر است:

برنامه پیشگیری اجتماع محور از اعتیاد: به شیوه مشارکت با مردم در محلات شهری و روستایی، محیط های آموزشی با تاکید بر کودکان زیر سن دبستان و خانواده هایشان و محیط های کار انجام می شود.

برنامه آگاهسازی و کارزار رسانه ای  پیشگیری از اعتیاد: با هدف حساس سازی مردم در خصوص پیشگیری از مصرف مواد اعتیاد آور از طریق فعالیت های رسانه ای و آموزش های مورد نیاز در قالب تهیه محصولات آموزشی و جلسات آموزشی اجرا می شود.

برنامه پیشگیری از اعتیاد در فضای مجازی (کاربین) : در راستای این برنامه، بسته های رسانه ای آموزشی پیشگیری از اعتیاد تحت عنوان "کاربین" در فضای مجازی منتشر می شود.

خط ملی اعتیاد: این خط با شماره تماس (۰۹۶۲۸) با هدف ارائه راهکارهای پیشگیری از مصرف مواد اعتیادآور و راهنمایی درخصوص درمان اعتیاد و ارجاع به مرا کز درمان و کاهش آسیب اعتیاد دارای مجوز رسمی فعالیت می کند. زمان تماس هر روز از ساعت ۸ صبح تا ۸ شب می باشد.

ب) درمان، کاهش آسیب و حمایت های اجتماعی شامل فعالیت های متنوع به شرح زیر است:

۱) برنامه درمان و بازتوانی اعتیاد

مرکز درمان سرپایی اعتیاد: مرکز درمان اختلال مصرف مواد اعتیادآور که به‌صورت روزانه، خدمات درمان دارویی و درمان غیردارویی را به افراد با اختلال مصرف مواد مخدر یا روان‌گردان ارائه‌ می دهد. اسامی و نشانی مراکز در سامانه خط ملی اعتیاد (۰۹۶۲۸) موجود می باشد.

مرکز اقامتی بهبود و بازتوانی افراد با اختلال مصرف مواد: مرکز درمانی است که خدمات درمان اقامتی (شامل دارویی و غیردارویی) ترجیحاً با مشارکت گروه‌های همتا و خودیار به‌صورت اقامت داوطلبانه به مدت یک تا سه ماه به افراد با اختلال مصرف مواد مخدر یا روان‌گردان ارائه ‌می ‌دهد.

مرکز اجتماع درمان مدار (TC): مرکز درمان اقامتی است که با رویکرد تغییر رفتاری و شناختی و با هدف ارائه درمان و بازتوانی اختلال مصرف مواد مخدر یا روان‌گردان به‌صورت شبانه‌روزی طی مدت حداقل سه تا شش ماه، خدمات درمان غیردارویی نظیر خدمات روان‌شناختی، مشاوره، آموزش خانواده، تشکیل گروه‌های خودیار، خدمات مددکاری اجتماعی و پیگیری پس از ترخیص، ارائه ‌می‌نماید.

۲)  برنامه کاهش آسیب اعتیاد:

راهبرد و اقدامات کاهش آسیب یکی از اساسی‌ترین راهبرد ها در زمینه پیشگیری از ابتلا به بیماری های عفونی و واگیر همچون بیماری‌های ایدز و هپاتیت می باشد. از آنجا که این بیماری ها با فقر ارتباط بسیار نزدیکی دارند و افراد درگیر در آنها عمدتاً از نیازمندان و در طبقات و دهک‌های پایین درآمدی هستند یا پس از ابتلای به بیماری های مذکور به گروه های فرودست اجتماعی نزول می یابند لذا حمایت های همه جانبه اقتصادی، اجتماعی از آنان یک ضرورت است و از همین رو سازمان بهزیستی کشور هم به سبب مسئولیت هایی که در زمینه اعتیاد بر عهده دارد و هم به علت ضرورت حمایت از اقشار آسیب دیده و در معرض آسیب (آسیب‌پذیر) در زمینه پیشگیری، کاهش و کنترل اچ آی وی/ایدز و حمایت از افراد مبتلا و خانواده‌های آنان فعالیت دارد.

برنامه های کاهش آسیب در سازمان بهزیستی به منظور کاهش عوارض مصرف مواد و پیشگیری از اچ ای وی اجرا می گردد و جامعه ی مخاطب اصلی این برنامه ها مصرف کننندگان مواد که رفتارهای پرخطر دارند مانند مصرف کننندگان تزریقی مواد و مصرف کنندگان بی خانمان در زنان با رفتار پر خطر هستند. خدمات و برنامه های کاهش آسیب شامل آموزش، توزیع اقلام کاهش آسیب مانند سوزن و سرنگ، کاندوم و... اقامت شبانه، ارائه تغذیه و وعده ی غذایی، درمان نگهدارنده با متادون، حمایت های اجتماعی، خدمات ارجاع و پیگیری، آزمایش سریع اچ آی وی، مشاوره و خدمات سیار می باشد.

خدمات کاهش آسیب و پیشگیری از اچ آی وی در مراکز سیار موبایل ون، تیم های سیار، ایستگاه های کاهش آسیب و باشگاه های مثبت به گروه های هدف ارائه می شوند. آموزش، توانمندسازی گروه های همتا، ارائه اقلام کاهش آسیب، آزمایش (اولیه) سریع اچ آی وی، ارجاع، حمایت های اجتماعی از جمله خدمات سازمان بهزیستی در سرتاسر کشور هستند. در کمیته کشوری نظارت بر برنامه های اچ آی وی و زیرکمیته کاهش آسیب، سازمان بهزیستی از اعضای اصلی و فعال می باشد و در برنامه چهارم راهبردی کنترل اچ آی وی کشور، وظایف و خدمات متعددی را عهده دار بوده است. مؤسسات و سازمان های غیردولتی و کارشناسان و خبرگان پیشگیری از همکاران اصلی سازمان بهزیستی در اجرای برنامه بوده اند، بنابراین ایجاد شبکه ای فعال و پویا متشکل از همه ذی نفعان و کنش گران بخش غیر دولتی در سرتاسر کشور تحت هدایت سازمان بهزیستی می تواند چشم انداز روشنی در تدوین و اجرای برنامه های کاهش آسیب و همچنین برنامه پنجم راهبردی کنترل اچ آی وی در ۵سال پیش رو داشته باشد.

واحدهای ارائه دهنده  خدمات

برنامه های کاهش آسیب با توجه به نیاز و مشخصات منطقه و ارزیابی های انجام شده در واحدهای متنوعی ارائه می شود که عبارتند از: مرکز گذری (DIC)، مرکز سرپناه شبانه(Shelter)، مرکزگذری/ سرپناه شبانه(DIC/shelter)، تیم امداد رسان سیار (Outreach)، مرکز گذری سیار (Mobile Center)، ایستگاه کاهش آسیب (کانکس).

مرکز گذری (DIC): به منظور کنترل یا کاهش رفتارهای پرخطر، این مرکز به افراد دارای اختلال مصرف مواد و معتادان سخت در دسترسی که به مراکز درمان مراجعه نمی کنند، خدمات کاهش آسیب (آموزش تزریق سالم و رفتار جنسی سالم، ارائه سوزن و سرنگ، کاندوم، غذا، پوشاک و استحمام) ارائه می‌دهد. این مراکز روزانه هستند و ۴ الی ۶ ساعت در روز خدمات ارائه می‌کنند. در ۲۶ استان به تعداد ۹۶ مرکز گذری مردان و ۱۲ مرکز گذری زنان در ۹ استان در حال فعالیت هستند که مجموعاً ۱۰۸ مرکز گذری در کشور به ارائه خدمات می پردازند.

مرکز سرپناه شبانه (Shelter): مرکزی است جهت اسکان معتادان بی خانمان با رفتار پرخطر که خدماتی شامل کاهش آسیب مانند: اسکان شبانه معتادان بی سرپناه، تغذیه، استحمام و خدمات کاهش آسیب را ارائه می کند. این مراکز از ساعت ۷ عصر تا ۷ صبح خدمات ارائه می دهند. در ۲۱ استان کشور تعداد ۵۳ مرکز سرپناه شبانه مردان و ۲۰ مرکز سرپناه شبانه زنان در ۱۴ استان در حال فعالیت هستند که مجموعاً ۷۳ مرکز در کشور به ارائه خدمات می پردازند.

مرکز گذری/سرپناه شبانه (DIC/shelter): مراکز گذری / سرپناه شبانه مراکزی هستند که از ادغام مرکز گذری و مرکز سرپناه شبانه ایجاد شده‌اند در این مراکز علاوه بر خدمات روزانه مرکز گذری خدمات شبانه و اقامت در شب نیز به مراجعان ارائه می شود. از مزیت های این روش دسترسی بیشتر خدمات برای مراجعان و همچنین در مواردی نیز صرفه جویی هزینه هاست. در حال حاضر تعداد ۲۷ مرکز گذری/ سرپناه شبانه مردان در ۱۶ استان و ۶ مرکز گذری/ سرپناه شبانه زنان در ۵ استان کشور در حال فعالیت اند که مجموعاً ۳۳ مرکز در کل کشور به ارائه خدمات می پردازند.

تیم امداد رسان سیار (Outreach): تیم سیار معمولاً متشکل از دو نفر که بیشتر افراد گروه همتا (افراد بهبود یافته) هستند، می باشد. تیم سیار به شناسایی پاتوق های معروف و محل تجمع مصرف‌کنندگان خیابانی می پردازد و در محل پاتوق خدمات کاهش آسیب را ارائه می‌کند. بخشی از تیم ها وابسته به مرکز گذری یا مراکز گذری/ سرپناه شبانه و برخی از تیم ها نیز به عنوان تیم سیار مستقل می باشند. تعداد ۱۴۰ تیم سیار وابسته در ۳۱ استان کشور و ۳۱ تیم سیار مستقل در ۱۰ استان کشور فعال هستند.

مرکز گذری سیار (Mobile Center): مرکزی است که در ساعات معینی از روز در منطقه تحت پوشش خود، خدمات کاهش آسیب اعتیاد (آموزش تزریق سالم و رفتار جنسی سالم، ارائه سوزن و سرنگ، کاندوم، غذا، پوشاک و استحمام) را با استفاده از ماشین (ون یا مینی بوس)، در مناطق آلوده و پرخطر به معتادان تزریقی ارائه می دهد. این مراکز هم خدمات سیاری دارند مشابه تیم سیار ولی از امکانات بیشتری برخوردارند و یک ون تجهیز شده در پاتوق های مختلف و در زمان های مختلف می تواند به ارائه خدمات پردازد. در حال حاضر در ۱۸ استان تعداد ۳۴ موبایل ون یا مرکز سیار فعالیت دارند.

ایستگاه کاهش آسیب ( Harm reduction station):  مرکزی است در قالب کانکس با قابلیت جابجایی که خدمات کاهش آسیب در ابعاد کوچکتر از مرکز گذری و مشابه آن ارائه می دهد و به صورت روزانه فعالیت دارد. این مراکز در مکان هایی که نیاز به خدمات کاهش آسیب وجود دارد و راه اندازی مرکز گذری به خاطر شرایط منطقه بسیار مشکل است یکی از گزینه های مناسب ایستگاه کاهش آسیب یا کانکس های کوچک حدود ۲۰-۱۵ متر مربع است. این ایستگاه ها (کانکس ها) به تازگی راه اندازی شده و در کل کشور در حال حاضر ۲۴ کانکس در ۱۵ استان شروع به فعالیت کرده اند.

۳) برنامه توانمند سازی، جامعه پذیری و حمایت های اجتماعی:

۱) پرداخت یارانه درمان اعتیاد به افراد کم بضاعت

۲) ایجاد و حمایت از مراکز یا واحد های توانمندسازی و جامعه پذیری بهبودیافتگان تحت عنوان RRC/U

۳) آماده سازی شغلی و حرفه آموزی بهبودیافتگان متقاضی کار واجد شرایط

۴) اعطای مسکن به بهبودیافتگان واجد شرایط

۵) مددکاری، مدیریت مورد و حمایت از بهبودیافتگان پس از ترخیص از مراکز ماده ۱۶